Tác giả: Tiến sỹ, luật sư Nguyễn Quang Anh
Công ty luật TNHH Sao Việt- Đoàn luật sư TP Hà Nội
Lo ngại về việc “chỉ có một công ty trúng thầu nhiều lần” là hoàn toàn có cơ sở và là chỉ dấu của một thị trường thiếu lành mạnh
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ, Luật sư Nguyễn Quang Anh - Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội nhìn nhận, hoạt động liên kết giáo dục, về bản chất, là một xu thế tất yếu và tích cực trong bối cảnh hội nhập. Tuy nhiên, cách thức triển khai hiện nay với những dấu hiệu thiếu minh bạch đang làm “biến dạng” chủ trương này, gây băn khoăn, thậm chí lãng phí nguồn lực.
Thực tiễn triển khai thời gian qua đã bộc lộ những dấu hiệu “lỗ hổng” trong công tác quản lý và giám sát. Những lo ngại về việc “chỉ có một công ty trúng thầu nhiều lần” là hoàn toàn có cơ sở và là chỉ dấu của một thị trường thiếu lành mạnh. Hệ quả của vấn đề này không chỉ là giá có thể cao, chất lượng không phải tốt nhất mà còn là vấn đề niềm tin vào tính công bằng của giáo dục công lập.
.jpg)
Vị chuyên gia cũng phân tích về tình trạng “một mình một chợ” trong đấu thầu giáo dục: Vấn đề đầu tiên và nghiêm trọng nhất được đặt ra là tình trạng tại nhiều trường phổ thông, dù tổ chức đấu thầu công khai, nhưng thực tế, chỉ có một công ty tham gia và trúng thầu, thậm chí trúng thầu nhiều năm liên tiếp. Đây là dấu hiệu điển hình của sự thất bại trong cơ chế thị trường (market failure) và tiềm ẩn những rủi ro.
Về nguyên tắc, thị trường giáo dục liên kết/tăng cường/bổ trợ là một thị trường đang rất được quan tâm và đầy tiềm năng. Vậy tại sao lại thiếu vắng sự cạnh tranh? Phân tích sâu vào hồ sơ mời thầu và quy trình thực hiện tại nhiều trường cho thấy những rào cản kỹ thuật được dựng lên một cách tinh vi:
Một là, các rào cản kỹ thuật trong hồ sơ mời thầu (technical barriers): Nhiều trường học, dưới sự tư vấn của chính đơn vị đang liên kết, đã xây dựng các bộ tiêu chí trong hồ sơ mời thầu mang tính “định hướng” (tailor-made).
Hai là, lạm dụng quy định xử lý tình huống trong đấu thầu: Theo quy định tại Nghị định 24/2024/NĐ-CP (hướng dẫn Luật Đấu thầu 2023) và các văn bản trước đó, khi hết thời điểm đóng thầu mà chỉ có 1 nhà thầu tham dự, chủ đầu tư (nhà trường) có quyền xử lý tình huống theo hai hướng: gia hạn hoặc mở thầu ngay.
Trong môi trường minh bạch, chủ đầu tư sẽ gia hạn để tìm thêm đối tác nhằm có giá tốt hơn. Tuy nhiên, tại nhiều trường học, lựa chọn mặc định thường là “mở thầu ngay”. Quy định pháp luật cho phép điều này để tránh “ách tắc” dự án, nhưng việc áp dụng một cách đại trà cho thấy nhiều vấn đề chỉ dấu của bất cập.
Theo đó, điều này sẽ dẫn đến một số nguy cơ như sau:
Nguy cơ 1 - Triệt tiêu tính cạnh tranh về giá (price distortion): Khi tính cạnh tranh bị triệt tiêu, nguy cơ đầu tiên là sự “méo mó” về giá cả, dẫn đến thiệt hại trực tiếp cho phụ huynh học sinh.
Cơ chế định giá độc quyền: Trong đấu thầu cạnh tranh, các nhà thầu buộc phải cắt giảm biên lợi nhuận, tối ưu hóa chi phí quản lý để đưa ra mức giá thấp nhất (đối với gói thầu dịch vụ phi tư vấn). Ngược lại, khi biết mình là “ngựa về ngược”, đơn vị duy nhất tham gia sẽ chào giá sát với giá trần (giá gói thầu). Mức giá này thường bao gồm cả các chi phí “phi chính thức” và lợi nhuận siêu ngạch.
Gánh nặng lũy tiến: Mức thu vài chục nghìn đồng/tiết học có thể trông nhỏ, nhưng khi nhân với quy mô hàng nghìn học sinh và kéo dài suốt 9 tháng học, tổng doanh thu là con số lớn. Nếu giá trúng thầu cao hơn giá trị thực 20% do thiếu cạnh tranh, số tiền lãng phí của xã hội tại một trường có thể lên tới hàng tỷ đồng mỗi năm. Đây chính là “gánh nặng” mà phụ huynh phản ánh.
Nguy cơ 2 - Sự trì trệ về chất lượng (quality stagnation): Nguy cơ thứ hai, nguy hiểm hơn về mặt giáo dục, là sự xuống cấp hoặc “dậm chân tại chỗ” về chất lượng.
Thiếu động lực đổi mới: Một doanh nghiệp trúng thầu liên tiếp nhiều năm tại một trường mà không vấp phải sự cạnh tranh nào, sẽ không có động lực để cập nhật giáo trình mới, đầu tư thiết bị dạy học hiện đại (như robot STEM thế hệ mới, phần mềm học tiếng Anh AI) hay tuyển dụng giáo viên chất lượng cao.
Chất lượng nhân sự thiếu đầu tư: Để tối đa hóa lợi nhuận trên mức phí cố định, đơn vị độc quyền có xu hướng cắt giảm chi phí đầu vào. Thực tế đã ghi nhận nhiều trường hợp trung tâm sử dụng giáo viên nước ngoài không đủ chuẩn (thường gọi là “Tây ba lô”), giảng dạy ngắn hạn, thiếu sự đầu tư về chuyên môn nên chất lượng cũng là một dấu hỏi.
Sự rập khuôn máy móc: Đã có những phản ánh chương trình Kỹ năng sống hay STEM thường bị biến thành các giờ học lý thuyết khô khan, chiếu slide rập khuôn từ năm này qua năm khác, không mang lại giá trị thực tiễn cho học sinh, gây lãng phí thời gian của trẻ.
Nguy cơ 3 - Rủi ro pháp lý đối với Hiệu trưởng và quản lý nhà trường:
Tình trạng này có thể đẩy Hiệu trưởng các trường vào thế rủi ro pháp lý cực cao. Cụ thể, vi phạm Luật Đấu thầu: Nếu cơ quan thanh tra chứng minh được rằng, nhà trường đã cố tình xây dựng hồ sơ mời thầu để hạn chế sự tham gia của các nhà thầu khác (thông thầu, chèn ép nhà thầu), Hiệu trưởng có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Mặt khác, vi phạm quy định quản lý tài sản công: Việc cho phép một đơn vị độc quyền khai thác cơ sở vật chất nhà trường trong thời gian dài mà không qua quy trình đấu giá thuê tài sản hoặc không có Đề án liên doanh, liên kết được phê duyệt theo Nghị định 114/2024/NĐ-CP sửa đổi Nghị định 151/2017/NĐ-CP là hành vi vi phạm pháp luật về quản lý tài sản công. Những vi phạm này, khi bị phát hiện, thường dẫn đến việc truy thu số tiền thu lợi bất chính và kỷ luật người đứng đầu.
Nguy cơ 4 - “Xói mòn” niềm tin và mất dân chủ cơ sở:
Tự nguyện trên hình thức: Dù nguyên tắc là chương trình tự nguyện trong nhà trường nhưng khi chỉ có 1 lựa chọn và được lồng ghép khéo léo vào thời khóa biểu chính khóa, phụ huynh rơi vào thế “buộc phải tự nguyện” vì sợ con bị lẻ loi, bị phân biệt đối xử.
Mất quyền lựa chọn: Phụ huynh là người trả tiền, nhưng không được quyền chọn người cung cấp dịch vụ. Đây là sự vi phạm nguyên tắc dân chủ cơ sở và quyền của người tiêu dùng trong lĩnh vực giáo dục.
Cơ chế rà soát và đánh giá độc lập là yêu cầu bắt buộc, cấp bách, là “chìa khóa” giải quyết bài toán chất lượng - minh bạch
Trước ý kiến cho rằng, cần có sự rà soát, đánh giá độc lập về chất lượng thực tế các chương trình này, theo quan điểm chuyên môn, Luật sư Nguyễn Quang Anh nhận định, đây là yêu cầu bắt buộc và cấp bách, là “chìa khóa” để giải quyết bài toán chất lượng và minh bạch.
Tại sao cơ chế “tự giám sát” hiện tại không hiệu quả? Hiện nay, việc đánh giá chất lượng các chương trình liên kết chủ yếu dựa trên cơ chế tự giám sát của nhà trường. Tuy nhiên, cơ chế này chứa đựng những xung đột lợi ích không thể hóa giải:
Xung đột lợi ích (Conflict of Interest): Nhà trường vừa là bên A (ký hợp đồng thuê/liên kết), vừa là bên hưởng lợi (nhận tài trợ cơ sở vật chất, trích phần trăm quản lý phí, hoa hồng). Do đó, nhà trường thiếu động lực và thiếu sự khách quan để đánh giá nghiêm khắc đối tác. Nếu thừa nhận chương trình kém chất lượng, chính nhà trường cũng đang thừa nhận sai lầm trong lựa chọn của mình.
Hạn chế về năng lực chuyên môn: Ban giám hiệu và giáo viên chủ nhiệm có thể giỏi chuyên môn văn hóa, nhưng chưa chắc đã có đủ năng lực để thẩm định chất lượng của các chương trình đặc thù như Robotics, lập trình, hay tiếng Anh chuẩn quốc tế. Việc dự giờ đôi khi chỉ mang tính hình thức.
Vai trò của Đánh giá độc lập - Một cuộc “Kiểm toán giáo dục”: Việc thiết lập cơ chế đánh giá độc lập (Third-party assessment) sẽ mang lại ba lợi ích cốt lõi, giải quyết tận gốc vấn đề lãng phí và kém hiệu quả:
Một là, chuẩn hóa và minh bạch hóa thước đo chất lượng: Một đơn vị đánh giá độc lập (các Trung tâm Kiểm định chất lượng giáo dục hoặc Hội đồng chuyên gia do Sở Giáo dục và Đào tạo thành lập) sẽ xây dựng được bộ tiêu chí (KPIs) khoa học để đo lường đầu ra (learning outcomes) thay vì chỉ nhìn vào đầu vào (inputs).
Hiện tại, chúng ta chỉ kiểm tra xem giáo viên có bằng cấp không, giáo trình có đẹp không.
Còn đơn vị đánh giá độc lập sẽ đánh giá xem sau một năm học STEM, tư duy logic của học sinh có tăng không? Sau khóa tiếng Anh liên kết, khả năng giao tiếp thực tế (chứ không phải điểm số trên giấy) cải thiện ra sao?
Hai là, sàng lọc thị trường và loại bỏ đơn vị yếu kém: Kết quả đánh giá độc lập sẽ đóng vai trò như một “bộ lọc” khách quan.
Nếu kết quả đánh giá cho thấy chất lượng không đạt yêu cầu cam kết, đây là bằng chứng pháp lý vững chắc để nhà trường đơn phương chấm dứt hợp đồng hoặc loại đơn vị đó ra khỏi danh sách mời thầu năm sau.
Ngược lại, các đơn vị làm ăn nghiêm túc sẽ có cơ hội được ghi nhận và bảo vệ trước sự cạnh tranh không lành mạnh bằng quan hệ “thân hữu”.
Ba là, bảo vệ quyền lợi người học và tránh lãng phí xã hội: Chi phí cho hoạt động đánh giá độc lập (có thể trích từ một phần nhỏ doanh thu của chương trình) là không đáng kể so với sự lãng phí khổng lồ khi hàng nghìn học sinh phải theo học những chương trình vô bổ trong nhiều năm. Đánh giá độc lập giúp đảm bảo “đồng tiền bát gạo” của phụ huynh được chi trả đúng chỗ.
Về phương thức thực hiện đánh giá độc lập, để cơ chế này hiệu quả, không thể làm theo kiểu “cưỡi ngựa xem hoa”. Cần áp dụng các phương pháp kiểm định hiện đại:
Khảo sát ẩn danh: Thực hiện khảo sát sự hài lòng của học sinh và phụ huynh một cách độc lập, không thông qua kênh của nhà trường hay giáo viên chủ nhiệm.
Kiểm tra năng lực chuẩn hóa: Tổ chức các bài kiểm tra năng lực cuối kỳ do bên thứ ba ra đề và chấm điểm, tách biệt hoàn toàn với đơn vị giảng dạy.
Kiểm định chương trình: Yêu cầu các chương trình liên kết phải đăng ký kiểm định chất lượng theo chu kỳ (tương tự như kiểm định chương trình đại học).
.jpg)
Kiến nghị 3 nhóm giải pháp quản lý và tổ chức đấu thầu
Để giải quyết được những bất cập, lo ngại hiện nay và đưa hoạt động liên kết giáo dục vào nề nếp, không thể chỉ dừng lại ở các văn bản “chấn chỉnh” chung chung, mà cần một cuộc cải cách đồng bộ từ khung pháp lý đến quy trình thực thi.
Theo đó, dưới góc độ tư vấn chính sách và quản trị, Tiến sĩ Nguyễn Quang Anh đề xuất hệ thống 3 nhóm giải pháp sau:
Thứ nhất, nhóm giải pháp về hoàn thiện thể chế và quy trình đấu thầu:
Chuyển đổi sang mô hình “Đấu thầu tập trung” hoặc “Thỏa thuận khung” (Framework Agreement): Thay vì để hàng trăm trường học tự tổ chức đấu thầu riêng lẻ (vừa manh mún, tốn kém chi phí tổ chức, vừa dễ nảy sinh tiêu cực ở cấp cơ sở), Sở Giáo dục và Đào tạo hoặc Ủy ban nhân dân cấp xã nên đứng ra tổ chức đấu thầu tập trung.
Cơ chế: Cơ quan quản lý cấp trên sẽ tổ chức đấu thầu để lựa chọn ra một danh sách ngắn (Short-list) gồm 5-10 nhà cung cấp dịch vụ tốt nhất, đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn khắt khe về năng lực và giá cả.
Thực hiện: Các trường học chỉ được phép lựa chọn ký hợp đồng với các đơn vị nằm trong danh sách này. Điều này giúp loại bỏ ngay lập tức các “công ty sân sau” nhỏ lẻ, kém chất lượng, đồng thời tạo ra áp lực cạnh tranh giữa các đơn vị trong Short-list để được các trường lựa chọn.
Chuẩn hóa hồ sơ mời thầu và tiêu chí đánh giá: Cơ quan quản lý cần ban hành mẫu hồ sơ mời thầu chuẩn cho các dịch vụ giáo dục bổ trợ, trong đó:
Nghiêm cấm các tiêu chí kỹ thuật mang tính hạn chế: Loại bỏ các yêu cầu về địa bàn hoạt động cũ, hoặc các yêu cầu về nhân sự/giáo trình mang tính độc quyền vô lý.
Áp dụng phương pháp chấm điểm “Giá cố định” (Fixed budget): Thay vì đấu thầu để chọn giá rẻ nhất (dễ dẫn đến chất lượng tồi), nhà trường nên ấn định “mức trần” học phí (dựa trên khả năng chi trả của phụ huynh địa phương), và đấu thầu để chọn nhà thầu cung cấp giải pháp tốt nhất (nhiều tiết học nhất, giáo viên giỏi nhất, công nghệ tốt nhất) trong phạm vi ngân sách đó.
Minh bạch hóa trên Hệ thống Mạng đấu thầu quốc gia (e-GP): Bắt buộc 100% các gói thầu dịch vụ giáo dục (kể cả sử dụng nguồn thu từ người học) phải thực hiện đấu thầu qua mạng. Hệ thống e-GP giúp lưu vết toàn bộ quá trình, công khai hồ sơ mời thầu và kết quả lựa chọn nhà thầu, cho phép cộng đồng và cơ quan báo chí giám sát.
Thứ hai, nhóm giải pháp về tài chính và trao quyền giám sát:
Tách bạch dòng tiền và quản lý qua kho bạc: Cần chấm dứt tình trạng thu tiền mặt hoặc chuyển khoản vào tài khoản cá nhân. Mọi khoản thu từ hoạt động liên kết phải được hạch toán minh bạch vào tài khoản của đơn vị sự nghiệp công lập mở tại Kho bạc Nhà nước hoặc Ngân hàng thương mại, chịu sự kiểm soát chi ngặt nghèo. Lợi nhuận từ hoạt động liên kết (nếu có) sau khi chi trả cho đối tác, phải được phân phối vào Quỹ phát triển hoạt động sự nghiệp và nộp thuế.
“Tái định nghĩa” vai trò của Ban đại diện cha mẹ học sinh: Theo Thông tư số 55/2011/TT-BGDĐT, Ban đại diện cha mẹ học sinh có quyền giám sát các hoạt động giáo dục. Cần cụ thể hóa quyền này trong quy trình lựa chọn đối tác, trong Hội đồng đánh giá hồ sơ đề xuất của nhà trường, bắt buộc phải có đại diện của Ban đại diện cha mẹ học sinh tham gia với tư cách thành viên chính thức hoặc quan sát viên có quyền phủ quyết. Phụ huynh là người trả tiền, họ phải có tiếng nói quyết định trong việc “mua” dịch vụ của ai.
Thứ ba, nhóm giải pháp về trách nhiệm người đứng đầu và chế tài:
Trong đó, quy định trách nhiệm cá nhân của Hiệu trưởng: Cần có văn bản hướng dẫn quy định rõ, Hiệu trưởng chịu trách nhiệm toàn diện về chất lượng của đối tác liên kết. Nếu xảy ra sự cố (giáo viên đánh học sinh, chất lượng không đảm bảo, cắt xén chương trình), Hiệu trưởng sẽ bị xử lý kỷ luật tương đương với đối tác vi phạm.
Thiết lập “danh sách đen” (blacklist): Sở Giáo dục và Đào tạo cần xây dựng cơ sở dữ liệu về lịch sử hoạt động của các đơn vị cung cấp dịch vụ giáo dục. Đơn vị nào bị phản ánh chất lượng kém, gian lận hồ sơ, hoặc vi phạm hợp đồng tại một trường sẽ bị cảnh báo trên toàn hệ thống. Nếu vi phạm nghiêm trọng, sẽ bị cấm tham gia đấu thầu trong lĩnh vực giáo dục trên toàn địa bàn trong thời hạn 3-5 năm.
“Chỉ khi nào quy trình lựa chọn đối tác trở nên minh bạch như pha lê, và chất lượng dịch vụ được đo lường bằng những thước đo khách quan, khi đó, “gánh nặng” trên vai phụ huynh mới được gỡ bỏ, và quyền lợi học tập của học sinh mới thực sự được đặt vào vị trí trung tâm” - Tiến sĩ Nguyễn Quang Anh nhấn mạnh.
Đường link tại website Giáo dục Việt Nam: https://giaoduc.net.vn/lo-ngai-khi-chi-mot-cong-ty-du-va-trung-thau-chuong-trinh-lien-ket-o-truong-cong-la-co-co-so-post256354.gd
Liên hệ ngay để được Luật sư, Chuyên viên pháp lý hỗ trợ kịp thời:
- CÔNG TY LUẬT TNHH SAO VIỆT -
"Sự bảo hộ hoàn hảo trong mọi quan hệ pháp luật"
Tổng đài tư vấn pháp luật: 1900 6243
Địa chỉ tư vấn trực tiếp: Số 525B Lạc Long Quân, P. Xuân La, Q. Tây Hồ, Hà Nội
Gửi thư tư vấn hoặc yêu cầu dịch vụ qua Email: congtyluatsaoviet@gmail.com
