Ngày 29/11/2024, Quốc hội khóa XV đã chính thức thông qua Luật Phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ (Luật PCCC và CNCH), đây là một văn bản pháp luật quan trọng, đánh dấu bước hoàn thiện khung pháp lý trong công tác phòng ngừa và ứng phó với các tình huống cháy nổ, sự cố, tai nạn trong bối cảnh mới. Luật được kỳ vọng sẽ khắc phục những bất cập của các quy định cũ, đồng thời nâng cao năng lực chỉ huy, phối hợp và xử lý tình huống của các lực lượng chức năng. Tuy nhiên, dù có nhiều điểm mới tích cực, Luật PCCC và CNCH năm 2024 vẫn tồn tại không ít lỗ hổng, kẽ hở cần được nhận diện và tiếp tục hoàn thiện. Từ những chế tài chưa đủ sức răn đe, quy định chưa rõ về cưỡng chế khắc phục nguy cơ cháy, cho đến sự chồng chéo với Luật Phòng thủ dân sự, những vấn đề này nếu không được giải quyết sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả thực thi pháp luật.
Thiếu cơ chế cưỡng chế mạnh để khắc phục nguy cơ cháy nổ
Một trong những bất cập lớn của Luật Phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ năm 2024 là thiếu các quy định cụ thể về cơ chế cưỡng chế hành vi vi phạm có nguy cơ gây cháy, nổ, dù pháp luật về xử lý vi phạm hành chính đã có khung chế tài chung. Theo Luật Xử lý vi phạm hành chính hiện hành, các quyết định xử phạt có thể đi kèm với biện pháp cưỡng chế nhằm buộc tổ chức, cá nhân vi phạm khắc phục hậu quả, như tháo dỡ công trình cản trở lối thoát nạn, buộc khôi phục tình trạng an toàn ban đầu... Tuy nhiên, trong lĩnh vực PCCC, Luật 2024 chưa xác định rõ danh mục hành vi vi phạm phải áp dụng cưỡng chế tức thời, cũng như chưa quy định cụ thể trình tự, thẩm quyền tổ chức thực hiện cưỡng chế trong các trường hợp vi phạm nghiêm trọng nhưng chưa gây hậu quả. Thực tiễn cho thấy, ở nhiều địa phương, các hành vi nguy hiểm như bịt lối thoát hiểm, khóa cửa sắt ngoài ban công, cơi nới sai phép, không duy trì hệ thống báo cháy… thường chỉ bị xử phạt hành chính, trong khi việc cưỡng chế tháo dỡ, khắc phục vi phạm lại ít khi được thực thi kịp thời, do thiếu hướng dẫn chuyên ngành và thiếu sự phối hợp giữa lực lượng công an PCCC với chính quyền địa phương. Thảm họa cháy chung cư mini tại Hà Nội năm 2023 là một minh chứng đau lòng: vi phạm đã được ghi nhận từ trước nhưng không có biện pháp cưỡng chế triệt để, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng khi cháy nổ xảy ra. Do đó, để Luật PCCC 2024 phát huy hiệu quả thực tiễn, cần sớm bổ sung các quy định rõ ràng về biện pháp cưỡng chế đặc thù trong lĩnh vực PCCC, bao gồm cả cơ sở pháp lý, thẩm quyền ra quyết định, và cơ chế phối hợp thực thi giữa các lực lượng có liên quan.
Chưa rõ ràng về cơ chế phối hợp liên ngành trong cứu nạn, cứu hộ
Một khoảng trống pháp lý đáng chú ý khác trong Luật Phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ năm 2024 là sự thiếu rõ ràng về cơ chế phối hợp liên ngành trong hoạt động cứu nạn, cứu hộ, đặc biệt khi xảy ra các tình huống sự cố lớn, phức tạp. Dù Luật PCCC và CNCH 2024 đã bổ sung một số điều khoản mới liên quan đến huy động lực lượng, trách nhiệm các cơ quan, tổ chức (Điều 33, 34, 35), tuy nhiên vẫn chưa hình thành được một cơ chế chỉ huy, phối hợp thống nhất và hiệu quả giữa các lực lượng liên quan trong công tác cứu nạn, cứu hộ. Theo quy định, người chỉ huy cứu nạn, cứu hộ là cán bộ thuộc lực lượng Công an nhân dân có chức vụ cao nhất tại hiện trường (Điều 34), đồng thời được trao thẩm quyền sử dụng và huy động lực lượng, phương tiện, tài sản từ các cơ quan, tổ chức, cá nhân xung quanh. Tuy nhiên, trong thực tế, khi xảy ra sự cố lớn, công tác cứu hộ thường cần đến sự tham gia của nhiều lực lượng như y tế, giao thông, quân đội, môi trường, điện lực, cấp nước... Những lực lượng này thuộc các hệ thống tổ chức khác nhau (không trực thuộc ngành công an), dẫn đến khó khăn trong việc tiếp nhận chỉ huy trực tiếp từ người chỉ huy cứu nạn, cứu hộ thuộc Công an, nếu không có quy chế phối hợp rõ ràng, bắt buộc. Việc Luật quy định “tham gia khi có yêu cầu” (khoản 2 Điều 33) hoặc “huy động theo thẩm quyền” (khoản 3 Điều 34) mang tính khuyến khích hoặc phụ thuộc vào thiện chí hợp tác, chứ chưa đủ sức ràng buộc mạnh mẽ trong tình huống khẩn cấp, khi thời gian là yếu tố sống còn. Ngoài ra, Luật vẫn chưa làm rõ các cấp độ sự cố (vụ việc cấp xã, cấp huyện, cấp tỉnh, cấp quốc gia) để từ đó xác định mô hình chỉ huy phù hợp. Một vụ sập nhà hay cháy lớn tại đô thị không thể áp dụng cùng một mô thức chỉ huy như một vụ tai nạn nhỏ ở nông thôn. Bên cạnh đó, trong Điều 34 cũng chưa quy định cụ thể việc chuyển giao chỉ huy khi có nhiều lực lượng cùng tham gia, hoặc khi sự cố vượt quá năng lực xử lý tại chỗ – điều dễ gây lúng túng, chồng chéo trong thực tiễn. Từ đó có thể thấy, tuy Luật PCCC và CNCH 2024 đã nỗ lực mở rộng phạm vi trách nhiệm trong công tác cứu nạn, cứu hộ, nhưng nếu không có một quy chế phối hợp liên ngành mang tính pháp lý ràng buộc, được cụ thể hóa bằng nghị định hoặc quy chế liên tịch giữa các bộ, ngành, thì nguy cơ lúng túng trong chỉ huy, phân tán lực lượng, thiếu hiệu quả khi xảy ra sự cố lớn vẫn rất hiện hữu.
Khung xử lý hình sự vẫn chưa đủ bao quát hành vi nguy hiểm tiềm tàng
Một bất cập tồn tại kéo dài trong lĩnh vực phòng cháy, chữa cháy là việc xử phạt vi phạm hành chính đối với các hành vi có nguy cơ gây cháy, nổ vẫn còn quá nhẹ, thiếu sức răn đe, và Luật PCCC và CNCH 2024 vẫn chưa khắc phục triệt để tình trạng này. Trên thực tế, nhiều hành vi vi phạm nghiêm trọng như khóa cửa thoát hiểm, tắt chuông báo cháy, che chắn lối thoát nạn, sử dụng sai công năng tòa nhà… thường chỉ bị xử phạt ở một con số quá nhỏ so với giá trị khai thác bất hợp pháp của công trình, đặc biệt là trong các cơ sở kinh doanh, chung cư mini, nhà trọ cho thuê. Đáng chú ý, trong nhiều vụ việc, vi phạm đã được phát hiện qua kiểm tra nhưng do chưa gây ra sự cố cháy nổ cụ thể, nên chỉ bị xử lý hành chính, không bị áp dụng biện pháp mạnh như đình chỉ hoạt động hay cưỡng chế khắc phục vi phạm. Việc chờ đến khi xảy ra hậu quả mới xử lý hình sự là quá muộn và mang tính “chữa cháy về mặt pháp lý”. Sự kiện đau lòng như vụ cháy chung cư mini tại Hà Nội năm 2023 càng cho thấy rõ lỗ hổng trong chế tài xử lý: chủ nhà đã bịt lối thoát hiểm, xây sai phép nhiều tầng, vi phạm quy chuẩn an toàn nhưng trước đó không bị xử lý hình sự hay cưỡng chế khắc phục dứt điểm. Nếu luật vẫn không cho phép các cơ quan chức năng áp dụng biện pháp cứng rắn hơn với hành vi nguy cơ cao, thì nguy cơ tái diễn những “quả bom cháy nổ chực chờ” là rất lớn.
Chồng chéo trong quy định pháp luật với Luật Phòng thủ dân sự, thiếu nhất quán trong phân công chỉ huy
Một điểm bất cập khác của Luật Phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ năm 2024 là sự chồng chéo với Luật Phòng thủ dân sự năm 2023, đặc biệt trong điều chỉnh nội dung liên quan đến công tác CNCH. Cả hai luật đều quy định về thẩm quyền tổ chức, huy động lực lượng, chỉ huy hiện trường và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức trong xử lý sự cố. Tuy nhiên, phạm vi áp dụng và ranh giới giữa hai luật lại chưa được xác lập rành mạch, dễ dẫn đến mâu thuẫn hoặc bỏ sót trách nhiệm khi vận dụng vào thực tiễn. Theo Luật Phòng thủ dân sự 2023, cứu hộ cứu nạn trong các tình huống thảm họa, tai nạn nghiêm trọng mang tính quốc gia, khu vực được xem là một trong những nhiệm vụ của lực lượng phòng thủ dân sự, đứng đầu là Ban chỉ đạo Quốc gia phòng thủ dân sự. Trong khi đó, Luật PCCC 2024 quy định lực lượng Công an nhân dân là chủ công trong công tác CNCH và người có chức vụ cao nhất tại hiện trường sẽ giữ vai trò chỉ huy (Điều 34). Vấn đề phát sinh là khi xảy ra một sự cố quy mô lớn, như cháy nổ hóa chất, sập công trình, ngập lụt đô thị, tai nạn hàng loạt, liệu điều phối hiện trường sẽ do lực lượng PCCC&CNCH hay lực lượng dân sự thuộc Ban chỉ huy phòng thủ dân sự địa phương phụ trách? Sự thiếu thống nhất về cơ chế chỉ huy liên ngành giữa hai luật, cũng như việc chưa có hướng dẫn cụ thể về quy trình chuyển giao chỉ huy, tiêu chí phân loại cấp độ sự cố, hay hình thức phối hợp thông tin giữa các lực lượng, có thể dẫn đến tình trạng lúng túng, chồng chéo, thậm chí “nhiều người chỉ huy nhưng không ai chịu trách nhiệm chính” tại hiện trường, điều đã từng xảy ra trong một số vụ tai nạn, thiên tai quy mô lớn những năm gần đây. Để giải quyết điểm nghẽn này, cần thiết phải xây dựng một quy chế phối hợp thống nhất giữa Luật PCCC và Luật Phòng thủ dân sự, có thể dưới dạng nghị định liên tịch hoặc văn bản hướng dẫn thi hành chung của Chính phủ, làm rõ phạm vi điều chỉnh, nguyên tắc phân quyền chỉ huy, quy trình kích hoạt phối hợp, và mô hình vận hành đa lực lượng tại hiện trường cứu hộ. Đây là điều kiện tiên quyết để nâng cao hiệu quả chỉ huy ứng phó trong những tình huống thảm họa ngày càng phức tạp trong bối cảnh biến đổi khí hậu, đô thị hóa nhanh và nguy cơ rủi ro ngày một cao.
Luật Phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ 2024 ra đời là một bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện hành lang pháp lý, đáp ứng yêu cầu thực tiễn ngày càng phức tạp của công tác PCCC và CNCH. Tuy nhiên, như đã phân tích, luật vẫn tồn tại không ít kẽ hở – từ chế tài xử lý chưa đủ sức răn đe, quyền cưỡng chế phòng ngừa còn thiếu rõ ràng, đến sự chồng chéo với các luật khác như Luật Phòng thủ dân sự. Nếu những lỗ hổng này không sớm được nhận diện và khắc phục, thì dù luật có ban hành, hiệu quả thực thi trên thực tế vẫn sẽ bị hạn chế. Để đảm bảo an toàn cho người dân, tài sản và ổn định xã hội, việc tiếp tục rà soát, sửa đổi, bổ sung và đặc biệt là nâng cao năng lực thực thi luật ở cấp cơ sở là điều cấp thiết. Phòng cháy hơn chữa cháy – và điều đó không chỉ phụ thuộc vào ý thức, mà còn ở chỗ pháp luật phải đủ mạnh, rõ ràng và khả thi.
- CÔNG TY LUẬT TNHH SAO VIỆT -
"Sự bảo hộ hoàn hảo trong mọi quan hệ pháp luật"
TỔNG ĐÀI TƯ VẤN PHÁP LUẬT: 1900 6243
Địa chỉ tư vấn trực tiếp: Số 525B Lạc Long Quân, P. Xuân La, Q. Tây Hồ, Tp. Hà Nội
Gửi thư tư vấn hoặc yêu cầu dịch vụ qua Email: congtyluatsaoviet@gmail.com
